Bilamizki, bo`lib o`tgan ikki jahon urushi butun
insoniyatning yaqin tarixida o`zining daxshatli izini qoldirdi. Bizning
kunimizga kelib uchinchi jahon urushi haqida vahimalar avj olmoqda. Sovuq Urush
davrida o`zining cho`qqisiga chiqqan bu kabi ovozalar, asosan, Sobiq Ittifoq va
AQSH o`rtasida bo`lishi mumkin bo`lgan hamda dunyoni ostin-ustin qilib
yuboradigan “buyuk urush” haqida edi. SSSR qulagandan so`ng ikki gigant davlat
jangi turli davlatlar o`rtasida kelib chiqadigan yadro urushlariga ko`chdi.
Keyinchalik uchinchi jahon urushi sabablaridan biri deya neft tilga olina
boshlandi. Lekin tabiatning eng oliy ne`mati, butun kurrai zamin mavjudiyati
tayanchi bo`lgan suv doimo masalaning ikkinchi tomoni bo`lib keldi. Hozirgi
kundagi ziddiyatlarning asosi sifatida
yonilg`i-energetika zahiralari uchun kurash, xalqaro terrorizm, regional
qarama-qarshiliklar va boshqalar ko`rib kelindi. Bu ziddiyatlarni bariga yechim
topish mumkin. Energetika zahiralari tanqisligini muqobil yo`llar, terrorizmni
qurol bilan, davlatlararo kelishmovchiliklarni diplomatiya orqali xal etish
mumkin. Lekin navbat suvga kelganda insoniyat hali beri uning tanqisligini
bartaraf etishga ojiz ko`rinadi. Keling, birgalikda suv geosiyosatda qanday
o`rin tutishini tahlil qilib ko`ramiz.
Yerda H2Oninng cheklangan va o`zgarmas miqdori mavjud.
Sayyoramiz 70 % suvdan tashkil topgan, lekin juda kam qismigina foydalanishga
yaroqli. Bu gaplarni hammamiz bolaligimizdan eshitib kelamiz. Suv uchun talab so`nggi yuz yillikda keskin
ortib ketdi. Atigi bir asr ichida yer yuzi aholisi 1,65 milliarddan 6
milliardga ko`paydi.
Biroq bunga nomuvofiq tarzda suv zahiralari kamayib
bormoqda. Global isish, abadiy muzliklarning erishi, daryo, ko`llarning qurishi
buning asosiy sababi bo`lib qolmoqda. Chad ko`li so`nggi 50 yil ichida 95 %ga
qisqardi, Markaziy Osiyodagi Orol dengizi deyarli yo`q bo`lib ketdi, Las
Vegasning suv ta`minotchisi Mide ko`li yaqin o`n yillikda butunlay qurib qlish
arafasida turibdi, Xitoydagi Sariq daryo esa okeangacha yetib bora
olmayapti.
Statistik ma`lumotlarga qaraganda, 2030-yilga borib
dunyoning 47 % aholisi suv o`ta tanqis hududlarda yashashiga to`g`ri keladi. Bunday
hududlarda joylashgan davlatlar o`rtasida suv zahiralari tufayli faqatgina
diplomatik sovuqchilik emas, balki urushlar ham kelib chiqishi hech gap emas.
Xo`sh, chanqoqdan holdan toygan armiyalar “moviy oltin”
uchun bir-birlariga qarshi qurol ko`tarishlari haqiqatga qanchalik yaqin? Bu
borasida allaqachon ikki xujjatli film: “Moviy Oltin: Jahon Suv Urushlari” va
“Vodiydagi so`nggi tunov” omma e`tiboriga xavola qilinib, kelajakda bo`lish
ehtimoli yuqori bo`lgan suv urushlaridan ogoh etilgan.
Jahon siyosiy tarixida davlatlararo suv uchun urushlar
yangilik emas. Tarixiy xujjatlarga ko`ra, miloddan avvalgi 2450-yilda Shumer
davlatlari bo`lmish Umma va Lagash Tigrit-Yevfrat daryolari suvini talashib,
bir-birlariga qarshi qonli janglar olib borganlar. 1989-yili Senegal va
Mavritaniya o`rtasida Senegal daryosi suvidan foydalanish borasida chiqqan
ihtilofda yuzlab odamlar xalok bo`lgan, 250,000 odam esa qochoqqa aylangan.
Tinchlik Instituti insoniyatning zamonaviy tarixida bo`lib o`tgan suv
urushlarining xronikasi va xaritasini yaratgan bo`lib, undan jami 225 ta suv
urushlari joy olgan.
Garchan suv zahiralaridan foydalanish tufayli kelib chiqqan
urushlar hozirgi kungacha katta talafotlarga sabab bo`lmagan bo`lsada,
kelajakda bu tabiat ne`mati uchun kurashlar butun dunyo siyosiy tartibini
butkul izdan chiqarib yuborishi xech gap emas. Ayni damda sayyorada yaqin o`n
yilliklarda suv uchun yuzaga kelgan jang maydonlariga aylanish ehtimoli yuqori
bo`lgan to`qqiz “qaqroq” hudud mavjud. Ular bilan quyida tanishib chiqamiz:
Janubiy Yaman-Shimoliy Yaman
– Gidrologlarning bashorat qilishicha, mamlakat poytaxti
Sana va uning yondosh hududlari 2025-yilgacha butkul suvsiz qolishi mumkin.
Yaman beqaror hududlardan biri bo`lib, uning hududi al-Qoidaning mintaqaviy
hamkori Somali qaroqchilari uchun narkotik yetishtiriladigan ‘tomorqa”
vazifasini o`taydi. Suv zahirasini kamayishi esa, terrochilar, mahalliy
guruhlar va hukumat o`rtasida qaqshatqich janglarga sabab bo`lishi mumkin.
Yaman poytaxti Sana shahri. Mamlakat tez orada "qurib" qolishi mumkin
Misr-Efiopiya
- Nil daryosi 83 million aholiga ega Misrning jon
tomiri hisoblanadi. Biroq uning suvi
aslida kimga tegishli? Nil 6000 kmdan ortiq masofaga cho`zilgan bo`lib, uning
suvi Misrga kelguncha to`qqiz millat hududidan oqib o`tadi. Misrning ikki sobiq
rahbari Anvar Sadat va Husni Muborak ham Efiopiya rejalashtirgan to`g`on
lohiyasiga qarshi tahdidomuz bayonotlar bilan chiqishgan edi. Ikki o`rtadagi
ziddiyatlar 2011-yili Efiopiya o`zining “Buyuk Ming Yillik To`g`oni” loyihasini
e`lon qilishi ortidan yana jiddiylashdi. Ayni paytda ikki oradagi sovuq
munosabat tarangligicha saqlanib qolmoqda.
Nil suvi kimniki?
Hindiston-Xitoy
– Xitoy allaqachon Brahmaputra daryosi bo`ylab 10 ta to`g`on
qurishga ulgurgan, yana 18 tasi esa hozirda jdal sur`atlarda qurilmoqda. Bu
to`g`onlar tufayli Shimoli-Sharqiy Hindiston va Bangladeshdagi ahvol o`ta
jiddiylashishi mumkin. Xitoy, shuningdek, o`z hududidan oqib o`tuvchi boshqa
trans-chegaraviy daryolarni ham bo`g`ishni rejalashtirmoqda. Bundan asosiy
maqsad esa, 2030-yilgacha 25 % suv tanqisligi bilan yuzma-yuz kelishi
kutilayotgan markaziy va sharqiy provinsilarni suv bilan ta`minlash bo`lib
qolmoqda. Ayni damda Xitoydagi 6000 katta-kichik ko`llar butunlay qurib qolgan.
Sariq daryoning shimoliy havzasi 30 %gacha kamayib ketgan. Xitoy hukumatining
Brahmaputradan o`zboshimchalik bilan foydalanishi Dehliga yoqmasligi turgan
gap.
Xitoy Brahmaputrani shunday to`g`onlar bilan bo`g`ib tashlamoqda. Natijada Hindiston va Bangladesh suvsiz qolishi mumkin
Burkina Faso-Gana
– Volta daryosi Burkina Fasodan boshlanib Gana tomon oqadi.
Uning suvi tufayli esa ikki davlat jiqqa-musht. Gananing Akosombo to`g`oni
uchun bu daryoning suvi juda zarur. Akosombo mamlakatning 80 % elektr
energiyasiga bo`lgan talabini qondiradi. Gananing manfaatlariga zid tarzda
Burkina Faso Sahelning cho`llanishiga qarshi kurash maqsadida Voltaning
yuqorimi oqimida to`g`on qurmoqda. Sahel aholisi suvsizlik tufayli daxshatli
ochlik sharoitida hayot kechirmoqda. Sahelliklarning 31 %i kuniga atigi 1 $
bilan yashaydi. Yana ham daxshatlisi Voltabo`yi aholisi keying 25 yil ichida 80
%ga ko`payadi va ikki davlat o`rtasidagi suv mojarolari mintaqaviy tus olib
ketish xavfi odamni tashvishga solidi.
Akosombo Gananing 80 % elektr bilan ta`minlaydi. Burkina Fasoning harakatlari tufayli Ganaliklar "chiroqsiz" qolishi mumkin
Tailand-Laos-Vyetnam-Kambodja-Xitoy
– Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari Xitoy tomonidan Mekong
bo`ylab qurilgan yoki qurilayotgan to`g`onlar tufayli g`azab otiga mingan.
Shuningdek, bunday ihtiloflar Janubiy-Sharqiy Osiyo davlatlari orasida ham
mavjud. Amerika Ovozining xabar berishicha, Laos Mekong daryosi bo`ylab
2015-yilgacha 41ta, 2030-yilgacha 71 ta to`g`on qurishni rejalashtirmoqda. Bu
reja hozirdan davlataro sovuqchilikka sabab bo`lib ulgurgan.
Mekong tufayli Janubiy-Sharqiy Osiyodagi geosiyosiy vaziyat izdan chiqib ketish ehtimoli yuqori
Hindiston-Pokiston
– Kashmir suvi mana necha o`n yillardirki ikki davlat
orasida talash bo`lib keladi. 1960-yildagi Hind Suv Shartnomasiga ko`ra, ikki
mamlakat hududlaridan o`tuvchi 6 daryo o`zaro taqsimlab olingan, ya`ni Hind,
Jelum, Chenab Pokistonga, Sutlej, Bis va Ravi esa Hintistonga tegishli. Biroq
Pokiston ko`p yillardan beri unga tegishli daryolar suvi Hindiston romonidan
o`g`irlanayotganligini da`vo qilib keladi. Pokiston aholisi va iqtisodiyotining
92 %i nomlari yuqorida ko`rsatilgan daryolar suviga bog`lanib qolgan.
Hind Suv Shartnomasidagi daryolarning geografik joylashuvi
Turkiya-Eron-Iroq-Suriya
– Shumerlar davridan 4,500 yildan ziyodroq vaqt o`tgan
bo`lsada, Tigrit va Yevfrat suvi hanuz mojarolarga sabab bo`lmoqda. Turkiya,
Suriya va Erondagi dambalar, irrigatsiya tizimlari quyi oqimda joylashgan,
hamda hududi tobora cho`llanib borayotgan Iroqni tashvishga solmoqda. Iroq
daryo suvlaridan “Hosildor Yarimoy” yaratishda foydalanish uchun ko`p bor
urindi, biroq bu urinishlar daryolarning yuqori oqimida joylashgan Turkiya va
Suriya tomonidan chippakka chiqarildi. Iroq va Suriya o`rtasida 1975-yilda
Suriya tomonidan Assad ko`lida at-Tavroh to`g`oni qurilishi ortidan qurolli
to`qnashuv kelib chiqqan edi. Bu davlatlar ichida Turkiya doimo o`z xavotirini
bildirib keladi. Unga ko`ra, agar mamlakatlar o`rtasida suv uchun urush kelib
chiqqudek bo`lsa, asosiy jang uning hududi uchun bo`ladi. Sababi, Yevfratning
98 %i aynan Turkiya hududidan boshlanadi.
5000 yildirki, bu ikki daryo O`rta Sharqdagi geosiyosiy vaziyatga katta ta`sir o`tkazib keladi
Qozog`iston-O`zbekiston-Qirg`iziston-Tojikiston-Turkmaniston
– Amudaryo va Sirdaryo suvi borasidagi kelishmovchiliklar bu
davlat o`rtasida ular mustaqillikka erishgan 1991-yildan boshlangan. Qozog`iston,
Turkmaniston va O`zbekiston uchun suv qishloq xo`jaligi, Tojikiston va
Qirg`iziston uchun esa elektr energiyasi ishlab chiqarish uchun zarur.
Mintaqaning yuqori sur`atlarda o`sib borayotgan aholisi esa mavjud vaziyatni
yanada og`irlashtirmoqda. Sababi ko`p aholi-ko`p ishlab chiqarish, ko`p ishlab
chiqarish-ko`p suv demakdir.
Rog`un qurilishi davom etmoqda, Markaziy Osiyodagi sovuq munosabat ham...
Isroil-Falastin
– Isroil va G`arbiy Qirg`oq orasida joylashgan suv
zahiralari falastinliklar uchun yagona manbaa hisoblanadi. Biroq bu suvlar
Isroil nazorati ostidadir. Isroil bu suvlarning atigi 20 %ini G`arbiy Qirg`oq
aholisiga ajratadi. Isroilning suv ustidan monopoliyasi esa kun kelib
falastinliklarning sabr-kosasini to`ldirishi mumkin. Tahminlarga ko`ra,
1967-yildagi Isroil-Suriya inqirozi faqatgina xavfsizlik masalalari tufayli
yuzaga kelmagan. Yahudiylar Suriyadan tortib olgan Golan tepaliklaridan
boshlanuvchi suvlar ayni damda Isroilning suvga nisbatan ehtiyojini 15 %ga
qondiradi. Xo`sh, 1967-yildagi inqirozning asl sababi nimada bo`lishi mumkin?
6 kunlik urushning asosiy sabablaridan biri suvmidi?
Yuqoridagilardan qanday xulosa qilish mumkin? “Qaqragan
tomoqlar” chanqog`ini qondirish uchun bir-birining qonini to`kish ehtimoli
nechog`lik haqiqat? Bunday urushlar boshlangudek bo`lsa, unda qaysi tomonni
ayblash kerak? Axir hammadayam “tomoq” bor, hamma yashagisi keladi va hamma yashash huquqiga ega. Insoniyat
sayyora boshiga yaqinlashayotgan bu xavfdan qanday qutilishi mumkin?
"Moviy Oltin" tufayli kelib chiqayotgan ziddiyatlarga yagona yechim qurolmi?
Xa, o`ylagan saringiz savollar
tug`ilaveradi. Lekin bu savollarga qoniqarli javobni topolmasdan xunob bo`ladi
kishi. Bizning fikrimizcha, suv muammosiga yagona yechim bu – diplomatiya.
Qachonki davlatlar o`zaro kelishib, bahamjihatlikda harakat qilar ekanlar
bunday ziddiyatlarga o`z-o`zidan o`rin qolmaydi. Shuningdek, zamonaviy
texnologiyalar ham bashariyatning H2Oga bo`lgan ehtiyojini qondirishi mumkin.
Biz esa faqat mamlakatlar hamjihatlikda ona tabiatning buyuk ne`matini saqlab
qolishlariga umid qilib qolamiz…
Комментариев нет:
Отправить комментарий